春節古詩 選譯 TH Ơ XUÂN CỔ
TUYỂN DỊCH
Dưới đây là
11 bài thơ xuân cổ Trung Hoa do cựu giáo sư Ngô Văn Lại 吳文賴
( 9 bài )
và người học tṛ cũ của cụ là Hàn
Quốc Trung 韓國忠 ( 2 bài
) tuyển
dịch .
01.
田家元日
(唐)孟浩然
昨夜 斗 回北,今朝歲起東 。
我年已強仕,無祿尚憂農 。
桑野就耕父,荷鋤隨牧童 。
田家 占 氣候,共說此年 豐 。
ĐIỀN GIA NGUYÊN NHẬT
Mạnh Hạo
Nhiên
Tạc dạ đấu hồi bắc ,
Kim triêu tuế khởi đông .
Nhă niên dĩ cưỡng sĩ ,
Vô lộc thượng ưu nông .
Tang dă tựu canh phụ ,
Hà sừ tùy mục đồng .
Điền gia chiêm khí hậu ,
Cộng thuyết thử niên phong .
TẾT NHÀ NÔNG
Đẩu tinh 1 chầu Bắc đêm qua,
Sáng nay năm mới nhô ra chân trời .
Tuổi ta từng khoẻ đấy thôi ,
Lộc vua chẳng có 2
tạm thời nông tang.
Thợ cày ta đến nhập đàn ,
Vác bưà 3
lẽo đẽo
theo đoàn chăn trâu .
Nhà nông nô nức kháo nhau :
- Năm nay nhất định hoa màu trúng
to!
Ngô Văn
Lại 吳文赖 dịch và chú thích
Việt Nam , Xuân Mậu Tư
Chú thích :
Mạnh Hạo Nhiên
(689 – 740) thi hỏng ,
trọn đời
làm mạc liêu (tức “sư gia ” cho quan ) ở Kinh Châu .
(1) Đẩu tinh : tức sao Bắc Đẩu (cũng gọi là Nam Đẩu ) là cḥm sao 6 ngôi , dân gian gọi là sao bánh lái . Tuỳ chiều quay cuả điạ cầu , “bánh lái ” quay chuôi về Bắc vào đêm cuối năm .
(2) Lộc vua chẳng
có : Tác giả là mạc liêu , hưởng thù lao tuỳ thuộc vào quỷ điạ phương .
(3) Bừa : nguyên
văn là 鋤 , chỉ
mọi nông cụ có răng dài để làm tơi đất và dọn sạch cỏ (người Việt
Nam
gọi thành hai loại khác nhau : bừa
chỉ loại lớn , kéo bằng sức trâu ḅ , cuốc , cào
chỉ loại nhỏ dùng sức người )
02.
賣癡呆詞
(南宋)范成大
除夕更闌人不睡,厭禳鈍滯迎新歲。
小兒呼叫走長街,雲有癡呆召人買。
MẠI SI NGAI TỪ
Phạm Thành Đại
Trừ tịch
canh lan nhân bất thuỵ ,
Yếm nhương
độn trệ
nghinh tân tuế .
Tiểu nhi
hô khiếu tẩu trường
nhai ,
Vân hữu
si nai triệu nhân
măi .
BÁN NGU SI
Thao thức
giao thưà đă quá canh ,
Ngu đần
năm mới trút cho nhanh .
Ngoài đường
lũ trẻ reo
vang phố ,
Rằng : - Có
anh đần rao bán … anh .
Ngô Văn Lại 吳文赖 dịch và
chú thích
Việt Nam ,
Xuân Mậu Tư
Chú thích :
Phạm Thành Đại (1126 – 1193) là
danh thần đời Nam Tống . Tiếng tăm ông sánh ngang các tác giả lớn như Lục Du, Dương
Vạn Lư bấy giờ .
Bài thơ này nhắc đến tục vui ngày Tết : bán dại khờ (sang năm mới , con người khôn ra , v́ vậy
có bao nhiêu khờ dại phải bán cho hết sạch trước
lúc giao thưà ). Tác giả dí dỏm kể rằng cả đêm trừ tịch vẫn không thấy ai đến mua, đang
bấn lên th́ nghe ngoài phố trẻ con reo ḥ rằng có anh ngốc gọi người đến bán cả con người
anh , v́ anh ngốc toàn diện ( 一 身都是呆 ) chứ không
phải ngốc
một phần như họ Phạm . (Đấy là tâm lư muôn đời
cuả loài người ! Ai cũng cho rằng kẻ khác phải ngốc hơn ḿnh .)
03.
除夜
( 唐 ) 來鵠
事關休戚已成空 , 萬里相思一夜中。
愁到曉雞聲絕後 , 又將憔悴見春風。
TRỪ DẠ
Lai Hộc
Sự quan
hưu thích dĩ thành không ,
Vạn lư tương tư nhất dạ trung .
Sầu đáo hiểu kê thanh tuyệt hậu ,
Hựu tương
tiều tuỵ kiến xuân phong .
ĐÊM TRỪ
TỊCH
Buồn vui
giờ đă thành không ,
Nhớ nhau
muôn dặm cũng trong đêm này .
Gà gáy
sáng , sầu c̣n đầy ,
Gió xuân
ve vuốt mặt
ai bơ phờ …
Ngô Văn Lại 吳文赖 dịch và
chú thích
Việt Nam ,
Xuân Mậu Tư
Chú thích :
Họ và tên tác giả
đều quá lạ nhưng tâm trạng tác giả th́ rất quen : Người đời quen coi đêm cuối năm là xí xóa
tất cả mọi bận tâm nhưng tục ấy không xua được sự
băn khoăn của những tâm trạng … có vấn đề - Mặt khác , người ta cũng tin gió xuân
thổi bay mọi buồn phiền , thật ra đấy cũng là tṛ tự nhiên huyễn hoặc mà thôi . Tinh thần lạc quan quá đáng khiến người ta mất khả năng phán đoán , nhưng nhờ vậy mới vui xuân trọn vẹn được .
04.
元日
( 宋 ) 王安石
爆竹聲中一歲除 , 春風送暖入屠蘇。
千門萬戶曈曈日 , 總把新桃換舊符。
NGUYÊN NHẬT
Vương An Thạch
Bộc trúc
thanh trung nhất tuế trừ ,
Xuân phong tống noăn nhập đồ tô .
Thiên môn vạn hộ đồng đồng
nhật ,
Tổng bả tân đào hoán cựu phù .
NGUYÊN Đ ÁN
Tiếng pháo
xua tan chuyện cả nă m ,
Đ ồ tô 1 thu ủ gió xuân nồng .
Nhà nhà
rạng rỡ như bừng sáng ,
Đ ào phù 2 cũng mới đ ổi thay
xong .
Ngô Văn Lại 吳文赖 dịch và
chú thích
Việt Nam ,
Xuân Mậu Tư
Chú thích :
Vương An Thạch (1021 - 1086) là
người lỗi
lạc về vă n
học lẫn chính trị , làm tể tướng đ ời Tống Thần Tông , tiến hành cuộc đ ại cải cách gây đ ụng chạm quyền lợi nhiều đ ồng liêu nên bị chống đ ối mạnh mẽ đ ến mất chức . (Người cầm đ ầu phe chống đ ối là Tô Đ ông Pha (1036 - 1101) Tô bị Vương “cách ly ” ra Hoàng Châu nhưng uy danh Tô quá
mạnh nên Vương đ ành chịu thua
cuộc .
(1)
Đ ồ tô : Tên riêng dành gọi thứ rượu uống vào dịp Tết .
(2)
Đ ào phù : Bùa bằng gỗ đ ào . Người ta dùng ván gỗ đ ào đ óng lên hai bên
cửa , vẽ lên đ ấy hai thần giữ cửa là Thần Đ ồ và Uất Lũy cùng bùa chú đ ể hai vị ấy xua đ uổi tà ma. Sáng mồng một Tết , người
ta bỏ ván cũ , thay ván mới . (Ở Việt
Nam hai thần ấy thường chỉ
thấy đ ặt tượng
tại cổng Chùa và gọi
là ông Thiện , ông Ác ).
05.
元日
玉楼春
(宋)毛滂
一年滴盡蓮花漏,碧井酴酥沈凍酒。
曉寒料峭尚欺人,春態苗條先到柳。
佳人重勸千長壽,柏葉椒花芬翠袖。
醉鄉深處少相知,只與東君偏故舊。
NGUYÊN NHẬT NGỌC LÂU XUÂN
Mao Bàng
Nhất niên tíchtận liên hoa lậu ,
Bích tỉnh đồ tôtrầm đông tửu .
Hiểu hàn liệu tiễu thượng khi nhân ,
Xuân thái miêu điều tiên đáo liễu .
Giai nhân trọng khuến thiên trường thọ ,
Bách diệp tiêu hoa phân thúy tụ .
Túy hương thâm xứ thiếu tương
tri,
Chỉ dữ Đông quân thiên cố cưu .
NGÀY XUÂN Ở NGỌC LÂU 1
Giọt sen 2 đă điểm
hết năm ,
Đồ tô ủ lạnh 3 thôi
nằm giếng
khơi .
Sáng ra rét buốt cả người ,
Đón xuân cành liễu nẩy chồi sớm thay !
Giai nhân mừng thọ quá say,
Thướt tha tay áo hương
bay 4
nồng nàn .
Làng say vốn hiếm bạn vàng ,
Quanh đi quẩn lại chỉ chàng Đông quân . 5
Ngô Văn
Lại 吳文赖 dịch và chú thích
Việt Nam , Xuân Mậu Tư
Chú thích :
Ngọc Lâu : Nơi quy tụ giới tao nhân mặc khách . Ở
đây chỉ
chung chốn
kỷ viện ,
(nơi quy tụ nhiều người đẹp
có thanh sắc , trổ tài múa hát , ca nhạc phục vụ khách sang).
Giọt sen : Đồng hồ
buổi đầu
tạo h́nh hoa sen lớn chứa đầy nước ,
giữa có cột ghi giờ , đáy có lỗ ṃ mỉ , mực nước
sẽ xác định giờ
ở cột .
Đồ tô ủ
lạnh : Rượu
Tết người
ta ủ men bằng cách bịt kín hũ , thả xuống giếng , đến
Tết lôi lên . Vi khuẩn tạo rượu
vốn thuộc
loại yếm
khí nên phát huy tác dụng cao , rượu nồng hương
hơn .
Tay áo hương bay: Tay áo
giới tŕnh
diễn ca vũ
vốn rộng
tối đa ,
các nàng cất vào đấy các loại hoa lá thơm để thả
hương ngây
ngất .
Đông quân : Vua cai quản phương
Đông . Theo Hà
đồ , Phương
Đông thuộc
mùa xuân , do thanh đế
Linh Uy Ngưỡng
cai quản , được gọi
là Chúa Xuân (dân say cũng thường
cho ḿnh là “vua ”).
06.
除夜
(南宋)文天祥
乾坤空落落,歲月去堂堂。
末路驚風雨,窮邊飽雪霜。
命隨年欲盡,身與世俱忘。
無復屠蘇夢,挑燈夜未央。
TRỪ DẠ
Văn Thiên Tường
Càn khôn không lạc lạc ,
Tuế nguyệt
khứ đường
đường .
Mạt lộ kinh phong vũ ,
Cùng biên băo tuyết sương .
Mệnh tuỳ niên dục tận ,
Thân dữ thế câu vương .
Vô phục đồ tô mộng ,
Khiêu đăng dạ vị ương .
ĐÊM TRỪ TỊCH
Vũ
Trụ cứ bao la,
Tháng
năm cứ đi qua.
Đường cùng ngại
mưa gió ,
Sương tuyết ngấm
đầy da.
Mệnh hết
theo năm hết ,
Thân cùng
thế quên ta 1 .
Đồ tô
không dám mộng ,
Khêu đèn
đêm chưa tà 2 .
Ngô Văn
Lại 吳文赖 dịch và chú thích
Việt Nam , Xuân Mậu Tư
Chú thích :
Văn Thiên Trường
(1236 – 1283) đỗ Trạng
Nguyên năm 1256,
làm quan đời Nam Tống ,
quan chức trầy trật đến năm
1276, người ta “chợt ”
nhận ra tài năng và ḷng trung
nghĩa phi thường
của ông , bèn phong ông làm Hữu
thừa tướng
(như Phó thủ trưởng
ngày nay) để
cầm đầu
phái đoàn đến trại quân Nguyên đàm phán . Quả nhiên ông bị bắt giữ . Ông trốn thoát về bán sạch gia tài lập
nghĩa quân chống Nguyên v́ nhà Tống
đă bị tiêu diệt .
Vợ con ông bị giặc bắt rồi cuối cùng là ông
(1278). Hốt Tất
Liệt dụ hàng ông suốt 5 năm . Ông khảng khái đến chết . (hiểu đời ông , ta mới hiểu bài này ).
(1) Nguyên văn : Thân cùng thế đều quên . Ám chỉ cái Trạng Nguyên và Hữu thừa tướng cũng rời ông để chỉ c̣n lại thân thế người tù tuyệt vọng .
(2) Chưa tà : Nguyên văn : Chưa đến chỗ giữa (vị ương ) ngụ ư
chuỗi ngày tàn kéo dài
quá lâu , quá khổ ải trước khi ra pháp
trường .
07.
拜年
(明)文徵明
不求見面惟通謁,名紙朝來滿敝廬。
我亦隨人投數紙,世情嫌簡不嫌虛。
BÁI NIÊN
Văn Trưng
Minh
Bất cầu kiến diện duy thông yết ,
Danh chỉ triều lai măn tệ lư .
Ngă dịch tùy nhân đầu số chỉ ,
Thế t́nh hiềm giản bất hiêm hư .
THĂM VIẾNG ĐẦU
NĂM
Không cần
gặp mặt , gởi thăm suông ,
Danh thiếp
đầy nhà tự bốn phương .
Ta bắt chước
ai trao mấy tấm ,
T́nh đời
rất sợ bị quên luôn . 1
Ngô Văn
Lại 吳文赖 dịch và chú thích
Việt Nam , Xuân Mậu Tư
Chú thích :
Văn Trưng Minh (1470- 1559) là
họa sĩ lớn Đời
Minh. Bài thơ này phê phán
tục chúc tết bằng danh thiếp , cho là hời
hợt , sáo rỗng , thiếu chân t́nh nhưng ông vẫn phải bắt chước v́ không gởi thiệp c̣n bị chê trách hơn .
( 1 )
Suy rộng ra , mọi việc làm theo tục lệ đều miễn cưỡng ,
chiếu lệ ,
phiền toái , tốn tiền bạc và th́ giờ (đă có người hô hào bỏ tục ăn tết
! )
08.
已酉新正
( 明 ) 葉顒
天地風霜盡 , 乾坤氣象和。
歷添新歲月 , 春滿舊山河。
梅柳芳容徲 , 松篁老態多。
屠蘇成醉飲 , 歡笑白雲窩。
KỶ DẬU TÂN CHÁNH
Diệp Ngung
Thiên địa phong sương tận ,
Càn khôn khí tượng ḥa .
Lịch thêm tân tuế nguyệt ,
Xuân măn cựu sơn hà ;
Mai liễu phương dung trí ,
Tùng hoàng lăo thái đa .
Đồ tô thành túy ẩm ,
Hoan tiếu bạch vân oa .
NĂM MỚI KỶ DẬU
Trời đất
với sương
gió ,
Không gian
ấm áp ra.
Tháng năm
thêm mới mẻ ,
Xuân rạng
rỡ sơn hà .
Mai liễu thêm mơn mởn ,
Trúc tùng
già dặn xa .
Đồ tô
làm say khướt ,
Cười vui
khắp mọi nhà . 1
Ngô Văn
Lại 吳文赖 dịch và chú thích
Việt Nam , Xuân Mậu Tư
Chú thích :
Chưa thấy tư liệu về tác giả Diệp Ngung ngoài chi tiết ông sống vào đời Minh
(1368-1643)
(1) Mọi nhà :
Nguyên văn “Bạch Vân Oa” (nhà mây trắng )
có lẽ chỉ nhà của tác giả (người
dịch nghĩ là ở vị trí cao , v́ vậy quy tụ cả đại gia đ́nh nên mạnh dạn dịch “Mọi nhà ” cho dễ nghe )
Tác giả vui xuân thực thụ và hồn nhiên rất phù hợp tâm lư người sơn dă (Bạch Vân Oa)
09.
癸已除夕偶成
(清)黄景仁
千家笑語漏遲遲,憂患潛從物外知。
悄立市橋人不識,一星如月看多時。
QUƯ DĨ TRỪ TỊCH NGẪU THÀNH
Hoàng Cảnh Nhân
Thiên gia tiếu ngữ lậu tŕ tŕ ,
Ưu hoạn tiềm tùng vật ngoại tri.
Tiểu lập thị kiều nhân bất thức ,
Nhất tinh như nguyệt khan đa th́ .
TRỪ TỊCH QUƯ TỊ
Nhà nhà
cười nói , phút giờ qua,
Lo lắng chẳng c̣n vướng bận ta.
Đứng lặng
bên cầu không kẻ hỏi ,
Măi nh́n
sao sáng tựa trăng xa …
Ngô Văn
Lại 吳文赖 dịch và chú thích
Việt Nam , Xuân Mậu Tư
Chú thích :
Hoàng Cảnh Nhân là nhà thơ
có tên tuổi đời
Thanh, sinh năm
1749, mất năm
1783. Ông
làm thơ từ năm lên 9 - Giới nghiên cứu tôn ông là
thơ nhân xuất sắc thời Càng Long. Suốt đời sống trong cùng khổ v́ nhà nghèo , thi hỏng .
10.
鳳城新年辭
(清)查慎行
巧裁幡勝試新羅,畫彩描金作鬧蛾;
從此剪刀閒一月,閨中針線歲前多。
PHỤNG THÀNH TÂN NIÊN TỪ
Tra Thận Hành
Xảo tài phiên thắng thí tân la,
Hoạ thái miêu kim tác náo nga ;
Ṭng thử
tiễn đao nhàn nhất nguyệt ,
Khuê trung châm tuyến tuế tiền đa .
MẤY LỜI ĐẦU
NĂM KINH THÀNH
Đôi ḍng trước
khi chuyển ngữ :
Thời xưa , phái nữ trong dân gian làm lụng suốt năm , chỉ đến khi tết đến mới được
nhàn rỗi vui đùa ba ngày xuân . Bài thơ trên diễn đạt tâm trạng “ăn tết ” của họ qua h́nh ảnh bận rộn chuẩn bị trước tết .
Họ đă khéo léo kết thêu những đồ trang sức , cắt may quần áo , thử đo , chưng diện … thể hiện tính “yêu chuộng nét đẹp ” của phái nữ mà tạo hoá đă ban cho họ !
Khéo tay phướn 1 lụa
mới trông hay,
Rực rỡ viền tô kết “bướm ngài ” 2 ;
Chiếc kéo từ nay nhàn cả tháng ,
Pḥng khuê trước Tết chỉ kim đầy .
Hàn Quốc Trung 韓國忠
dịch và
chú thích
California , Hiệp Chủng Quốc , Xuân Canh Dần
Chú thích :
Thi sĩ Tra
Thận Hành ( 查慎行 ) (1650 – 1727) người
tỉnh Triết
Giang ( 浙江 ),
tên thật
Tự Liễn (
嗣琏
), tự Hạ Trọng ( 夏重 ), hiệu Tha Sơn ( 他山
) và Sơ Bạch ( 初白 ), sau đổi tên thành Thận Hành ( 慎行
) và đổi tự thành Hối Dư ( 悔余
). B́nh sinh ông làm trên 10000 bài thơ . Về sau ông biên
soạn “Kính Nghiệp Đường
Thi Tập ” ( 敬业堂诗集
) và chỉ thu giữ lại
4600 mấy bài .
(1) Phướn : Chỉ
những mảnh
tơ lụa được cắt
xén kiểu cọ dùng để kết thắt trên tóc hay làm vật trang sức , quà biếu trong những ngày xuân thời xưa … Một nhà ái quốc thời Nam Tống
đă viết một câu từ với nội dung là “khi thấy những mảnh phướn xuân bay lượn , phất
phới trên mái tóc mấy
nàng là biết ngay xuân về .” 幡勝 : 即彩勝。用金銀箔羅彩制成,為歡慶春日來臨,用作裝飾或饋贈之物 。
(2) Bướm ngài : Ở
đây chỉ loại trang sức bằng tơ lụa hay loại giấy đặc biệt màu đen bóng nhoáng kết thắt trên đầu phái nữ thời xưa và thường có h́nh dạng
như hoa , bướm , hay sâu bọ trong hoa cỏ … 闹蛾 : 古代一種頭飾。剪絲綢或烏金紙為花或草蟲之形 。
11.
甲午元旦
(清)孔尚任
蕭疏白髮不盈顛,守歲圍爐竟廢眠。
剪燭催乾消夜酒,傾囊分遍買春錢。
聽燒爆竹童心在,看換桃符老興偏。
鼓角梅花添一部,五更歡笑拜新年。
GIÁP NGỌ NGUYÊN
ĐÁN
Khổng Thượng
Nhâm
Tiêu sơ
bạch phát bất doanh điên ,
Thủ tuế
vi lô cánh phế miên .
Tiễn chúc thôi can tiêu dạ tửu ,
Khuynh nang phân biến mại xuân tiền .
Thính thiêu bạo trúc đồng tâm tại ,
Khán hóan đào phù lăo hứng thiên .
Cổ giác mai hoa thiêm
nhất bộ ,
Ngũ canh hoan tiếu bái tân niên .
NGUYÊN ĐÁN GIÁP NGỌ
Trên đầu
tóc đă bạc thưa ,
Lửa hồng
“thủ tuế ”
1 tà ma xa
lià .
Gọt tim
đèn , (giục )
cạn rượu
khuya ,
“Tiền Xuân ” 2
trang sức trút ch́a lẹ mua .
Pháo vang ḷng trẻ y xưa ,
Đào phù 3 hóan đổi dạ ưa nghiêng nh́n .
Tù và , trống nổi mai xinh ,
Canh năm hớn hở mừng nghinh xuân về .
Hàn Quốc Trung 韩国忠 dịch và
chú thích
California, Hiệp Chủng Quốc , Xuân Tân Măo
Chú thích :
Thi nhân Khổng Thượng Nhâm ( 孔尚任 ) (1648 – 1718) tổ tịch huyện Khúc Phụ ( 曲 阜 ), tỉnh
Sơn Đông ( 山东 ), cùng quê và là
cháu nội đời thứ 64
của “Vạn Thế Sư Biểu ” Khổng Tử ( 孔子 ), tự Sính Chi ( 聘之 ), hiệu
Đông Đường ( 东塘 ), tự
xưng là Vân Đ́nh Sơn Nhân ( 云亭山人 ). Ông để lại cho
đời nhiều
tác phẩm , trong đó có kỳ truyện lịch sử “Đào Hoa Phiến ” ( 桃花扇
) khá nổi tiếng .
(1)
守岁 Thủ tuế :
Phong tục vào đêm giao thừa , người
ta thức khuya để “tống cựu nghinh tân ” (tiễn đưa năm cũ , đón rước năm mới ). Tục ‘Thủ tuế ” quanh ḷ lửa hồng trượng trưng
cho ư niệm xua trừ tất cả tà ma , xui xẻo
trong năm cũ để mong “vạn sự cát tường ” trong năm mới sắp đến .
(2) 春钱 Xuân tiền : Đồng
tiền (token) sử
dụng trong những kỷ viện thời xưa . Chúng c̣n dùng làm quà cho những cặp trai gái (con cháu ) đang thời kỳ yêu đương , hay mới
kết hôn , với dụng ư tượng trưng
chúc cho hạnh phúc . Ng̣ai ra , c̣n là một
lọai “token” dùng
làm đồ trang sức cho phái nữ . Ở đây ,
tất nhiên , dùng theo nghĩa này .
(3) 桃符 Đào phù : Xem chú thích
(2) trong bài “ 元旦 Nguyên Đán ” (bài số 4 phía trên ) của giáo sư Ngô Văn Lại .
VIDEO
* 中國十大古曲之一﹕ 梅花三弄 *
*** 投稿 電子郵件請寄 ***
Bài vở & h́nh ảnh xin gởi về Ban Phụ Trách KHAIMINH . ORG
VanNgheGiaiTri@KhaiMinh.org